ILIRËT TEK AUTORËT ANTIKË

Aristoteli duke folur për “lumturinë” thotë se “një nga elementet që të bën të ndihesh i lumtur është edhe ajo që të jesh nga fisi i mirë dhe fisnik”. Fisnikëri është për një komb, kur të parët dhe prijësit e tyre janë autoktonë dhe të vjetër.

Fillova të mendohem dhe të them ne vete: Ne që quhemi shqiptarë, a i kemi elementet që të na bëjnë të ndihemi të lumtur, dmth. a jemi popull i vjetër autokton ?

Në lashtësi, të parët e shqiptarëve po edhe popujt e tjerë të vendosur në një vend, fillimisht ishin pa emër, të panjohur për njëri-tjetrin, për rrethin po edhe historinë. Mund të marrim shembullin e foshnjes e cila lindet dhe vjen në këtë botë pa emër. Pasi i ngjitet emri, atëherë fillojnë ta njohin të gjithë. Edhe popujt e ndryshëm e në mesin e tyre edhe të parët e shqiptarëve, në lashtësi kanë jetuar duke mos e njohur njëri- tjetrin, deri atëherë kur ndesheshin në mes veti në luftëra të ndryshme, dikush fitonte luftën e tjetri e humbëte, dhe me këtë rast e emronin njeri-tjetrin dhe ashtu mbeteshin të njohur për njëri-tjetrin po edhe për historinë. Shpeshherë kanë kaluar shekuj të tërë e që ndonjë fis apo popull të mbetej anonim, pa emër dhe pa rëndësi historike.

Në gjysmën e parë të sh.19 e veçmas në gysmën e dytë të atij shekulli, njohuritë për Ilirët u pasuruan me një mori faktesh të reja arkeologjike, filologjike, antropologjike etj.të cilat bënë të mundur të krijohet një parafytyrim më i saktë dhe më i gjithanshëm për Ilirët.

Vetë Ilirët,fatkeqësisht nuk na kanë lënë kurrfarë dokumenti të shkruar për kulturën e tyre, kurse fqinjtë e tyre, grekët në jug dhe romakët në veri nuk kanë pasur shumë arsye t`i simpatizojnë dhe në veprat e tyre t`i paraqesin në mënyrë objektive, sepse vazhdimisht kanë qenë në luftë me ta.

Përkundër ca autorve antikë ,që Ilirët i paraqesin si kusarë, Pseudo Skymni, për Ilirët shkruan se ata ishin popull që i respektonin perënditë, ishin të drejtë dhe plot virtyte. Gjermani George Zuppel më 1877 botoi historinë deri tash më të hollësishme të Ilirëve, të bazuar në burime të shkruara.

Theodor Momsen shkroi “Corpus Inscriptiorum Latinorum” ku i tuboi të gjitha mbishkrimet e njohura. Georg Hahnn në veprën “Albanesisshe studien”1854 ndër të parët paraqet tezën se shqiptarët e sotëm rrjedhin nga Ilirët e lashtë.

Qiro Truhellka nga Bosna 1888 është me meritë të madhe që bëri gërmimet në një nga vendbanimet më të rëndësishme Ilire në Donja Dolina afër Bosanska Gradishkës dhe e informoi tërë botën shkencore për këta të arritura. Gërmime të mëdha për Ilirët në Bosnje kanë bërë edhe Vasil Qurqiq, Karl Patch, Dimitrije Sergejevski, etj.

ORIGJINA E ILIRËVE

Teoritë mbi prejardhjen e ilirëve, në përmbajtje ata shprehin vetëm dy pikëpamje:

Njëra nga të cilat i quan ilirët si të ardhur në Ballkan, ndërsa;

Edyta i quan ilirët si popull autokton të formuar në trollin historik të Ilirisë.

Përsa i takon teorisë së parë aty ka mospërputhje, përsa i takon vendit se prej ku erdhën ilirët dhe në cilën kohë.Disa e lidhin përhapjen e tyre me kulturën e Halshtatit, të tjerët me kulturën e fushave me urna apo me kulturën e Luzhicës. Sipas tyre, ilirët morën pjesë në lëvizjet e popujve që njihen me emrin dyndja dorike, egjeane apo panono-ballkanike dhe duke zbritur nga Evropa qendrore, në fillim të epokës së hekurit u ngulën në Gadishullin Ballkanik.

Teori më e re është ajo që e konsideron kulturën ilire si një dukuri të formuar historikisht në trollin ilir në bazë të një procesi të gjatë dhe të pandërprerë gjatë epokës së bronzit dhe fillimit të asaj të hekurit. Kjo tezë gjen prova të shumta në territorin historik të Ilirëve, me zbuliomet e bëra në trollin e Shqipërisë: Maliq, Pazhok, Vajzë, etj. Jashta Shqipërisë: Glasinac (Bosnjë) etj.

Trolli i kulturës së fushave me urna nuk mund të lidhet kurrsesi etnikisht me Ilirët. Duke krahasuar trollin e kulturës së fushave me urna me atë të kulturës së mirfilltë ilire Mat-Glasinac, vihen re ndryshime thelbësore si në kulturën materi ale në qeramikë, në objektet metalike etj. ashtu edhe në atë shpirtërore, që ka një rëndësi të veçantë në përcaktimin etnik të një popullsie. Trolli i Panonisë ndjek mënyrën e varrimit me djegie duke vendosur mbeturinat në vazo të veçanta (urna), ndërsa ai i Matit dhe i Glasinacit, varrimin në tuma e kryesisht me vendosje kufome. Këto ndryshime në kulturë i veçojnë panonët edhe si një grup etnik më vete që dallohet nga ai i ilirëve. Përveç kësajë të dhënat arkeologjike kanë treguar se dyndjet panono-ballkanike, dorike e egjeane nuk e përfëshinë pjesën perendimore të Ballkanit dhe nuk prunë deri në zhven dosje të ilirve. Kjo shihet qartë , ku materialet arkeologjike të kësaj kohe flasin jo për ndërprerje të kulturës, por për një vazhdimësi të saj që nga epoka e hershme e bronzit. Qeramika e kësaj kohe zhvillohet në tërë trollin ilir mbi bazën e poçerisë më të hershme të epokës së bronzit, pa pasur ndonjë ndryshim në kohën e kalimit nga epoka e bronzit në atë të hekurit, dhe duke e ruajtur këtë traditë autoktone deri në sh,VI p.e.s. kur

historikisht dihet se këta krahina banoheshin nga bashkësi të qëndrueshme ilire.

Procesi historik i zhvillimit të etnogjenezës ilire fillon shumë kohë përpara dyndjeve dore, egjeane, panono- ballkanike dhe konkretisht fillon me dyndjen e madhe të periu dhës kalimtare nga neoloiti në epokën e bronzit që përfshin treva të gjera të Evropës dhe Azisë, duke sjellë me vete ndryshime të dukshme etnike në Evropën neolitike. Kjo dyndje e cilësuar si indoevropiane, që ndodhi në kapërcyell të mijëvje çarit të tretë u krye nga grupe baritorësh të ardhur nga stepet e lindjes. Është provuar arkeologjikisht se kjo nuk është bërë menjëherë por valë-valë dhe se krahinat perëndimore të Ballkanit, midis tyre edhe territori i Shqipërisë u prekën prej saj më vonë se sa ato lindore. Gjatë këtyre dyndjeve grupe të ndryshme kulturore të Evropës u zhdukën pa lënë gjurmë, të tjera u përzien me popullsinë që erdhi, të cilët u imponuan me këtë rast vendasve gjuhën, kulturën, në një farë mase edhe zakonet e veta. Kështu ndodhi me kulturat neolitike të Vinçës. Butmirit, Lisiçiq-Hvarit në Jugosllavi, të cilat qenë zëvendë suar me kulturat e reja: Kostalac, Vuqedol, etj. e njëjta gjë ndodhi edhe me kulturën neolitike të Maliqit e cila qe zëven dësuar nga një kulturë më e ulët që i atribuohet pikërisht kësaj dyndejeje. Në përzierjen etnike të kulturave të popullsive neolitike, paraindoevropiane ose indoevropiane të hershme me ardhësit e rinj indoevropian të stepeve, u formua edhe baza mbi të cilën nisën të zhvillohen edhe proceset etnogjenetike të popullsive të vjetra historike të Ballkanit perëndimor, rrjedhi misht edhe procesi i formimit historik të trungut etnik ilir me tipare të përbashkëta kulturore të dalluara nga bashkësitë e tjera jo ilire. Në rrugën e këtij zhvillimi të brendshëm, krahinat jugore të kësaj treve ishin të këthyera me fytyrë drejt jugut, nga bota e përparuar e Egjeut me të cilat qenë në marrëdhënie të ngushta ekonomike dhe kulturore .Veriu ishte i këthyar drejt Evropës qendrore. Këto lidhje ndikuan sadopak në forimin dhe

diferencimin në fund të bronzit e në fillim të hekurit të dy grupeve të mëdha kulturore ilire, atij jugor dhe atij verior. Duke filluar në kapërcyell të epokës së bronzit, procesi i formimit të etnosit ilir përshkon në mijëvjeçarin e dytë , rrugën e gjatë të diferencimit nga masa e pasigurtë etnike që u formua nga shkatërrimi i botës neolitike dhe përfundon nga fundi i këtij mijëvjeçari. Si e tillë, kjo epokë krijon në pjesën perëndi more të Ballkanit atë substrat etnokulturor, mbi bazën e të cilit formohet më vonë etnosi dhe kultura ilire. Bartësit e këtij substrati mund të identifikohen me atë popullsi parailire, që në burimet historike njihet si Pellazge.

Nga shumë teori që janë përmendur deri më tani, mbi origjinën e Ilirëve, padyshim, teoria më e përhapur është ajo të cilën më së qarti e formuloi Alojz Benac nga Sarajeva. Ai çështjen e etnogjenezës së Ilirëve e trajton në punimin e tij “Parailirët, Protoilirët dhe Ilirët e lashtë.”Sipas Benac, zhvilli mi i brendshëm në Ballkanin perendimor shkaktoi, mu në fund të epokës së bronzit, formimin e bashkësive etnike të Ilirve të vjetër dhe së shpejti mandej në periudhen e hekurit edhe kriji min e etnosit Ilir.

Ngjashëm me Benac, procesin e formimit të etnosit Ilir e sheh edhe arkeologu spanjoll Pedro Bosch Gimpera. Në mesin e teorive mbi origjinën e Ilirëve, një popullaritet të madh, si në mesin e gjuhtarëve, ashtu edhe në mesin e arkeologëve e ka pasur deri tash vonë edhe teoria mbi Ilirët si krijues të të ashtuquajturës “Kultura e fushave të Lluzhicës, në Gjermani. Këtë teori sëpari e formulon arkeologu gjerman Gustav Kossin na dhe e përfaqësojnë në mënyrë më besnike arkeologu Richard Pittioni dhe filologu Julius Pokorny. Sipas tyre, themeluesit e kulturës së fushës së urnave të kohës së bronzit, kanë qenë Protoilirët, prej të cilëve në periudhën e hekurit janë zhvilluar ilirët. Arkeologjia dhe gjuhësia janë ato të cilat zbulojnë emrat e popujve të lashtë pastaj lidhjen historike dhe gjuhësore të tyre në mes veti.

Kur mundohemi të zbulojmë origjinën e ilirëve e më vonë shqiptarëve pikërisht mbështetemi në këto dy shkenca:

Arkeologjia e cila studion mbeturinat materiale të zbuluara në varreza dhe themele të objekteve të lashta që i kanë përdorur ilirët.

Gjuhësia—që studion gjuhët të cilat i kanë përdorur popujt e lashtë.

Në lashtësi, vendi nga gjiri i të cilit lindnin njerëzit, dmth. vendi ku ata jetonin dhe vëndi ku fillon t`i njohë historia konsiderohej me të drejtë edhe atdheu i tyre i parë. Është çështje e njëjtë edhe kur flasim për autoktoninë e popullit shqiptar të sotëm.

Historianët bizantinë të sh.14, shqiptarët i quajnë Arvanitis, Ilirius, Trivalus, Skithius, etj.

Thummann,profesor në Lajpcig të Gjermanisë, në gjurmimet e tij “Mbi historinë e kombeve të Evropës lindore”,1774, shqiptarët i quan pasardhës të drejtpëprdrejtë të Ilirve të Gencit, Teutës dhe Pirros.

Malte Bruni në “Anales des Vojages, Paris 1808 thotë se shqiptarët janë pasardhës të Ilirëve. Anglezi, V.M.Lake 1814 që udhëtoi në disa pjesë të Shqipërisë thotë se shqiptarët jënë ilirët e vjetër.

Gjuhëtari i njohur shqiptarë Eqrem Qabej në veprën e tij “Elemente të gjuhsisë e të literaturës shqipe, Tiranë 1936,” boton edhe tri teoritë mbi origjinën ipotetike të gjuhës shqipe e që jënë këto:

Teoria e parë:

-Shqiptarët dhe gjuha shqipe rrjedhin nga Ilirët dhe Ilirishtja. Përfaqsues të kësajë teorie jënë:

Gustav Mayer, albanolog.

Leibnic,………filozof.

Thummann…historian.

Diefenbach…historijan.

Falmeajer….historian.

Hahn…………historian.

Niebuhrn…..filozof

Françesko Ribezzo,gjuhëtarë.

Theoria e dytë:

-Shqipatrët dhe gjuha shqipe rrjedhin nga Thrakët dhe thrrak ishtja . Përfaqsues të kësajë teorie janë:

Potti,………………..gjuhëtar

Tomaschek,………gjuhëtar

Vasmer,……………historian

Herman Hirt,……gjuhëtar

Vhatmough, gjuhëtar amerikan,

Gustav Veigand, profesor në Lajpcig

Chuhard dhe Hesdem….gjuhëtar

Theoria e tretë:

– Shqipëtarët janë përzierje Ilirothrrakase dhe gjuha shqipe është përzierje e Ilirishtes dhe Thrrakishtes. Përfaqsues të kësajë teorie janë:

Arbois de Jubainville, historijan,

Carl Patsch , historijan

Baron Nopska, albanolog hungarez,

Norbert Jokel, albanolog nga Vjena.

Me anë të gjuhësisë e cila është pjella e sh. 19, u muar vesh se ka qenë një kohë kur numër i madh popujsh jetuan bashkë në një atëdhe të përbashkët. Gjuhët që kanë përdorur këta popuj, shkenctarët i kanë ndarë sipas emrave të tre djemve të Nuhit ( Noe) e që ishin:

1.Ham.. Gjuhët Hametike,

2.Sam.. Gjuhet Semitike dhe

3.Japheth Gjuhet Japhetike.

Popujt që flasin gjuhet Japhetike hyjnë në familjen e popujve Arianë ose Indoevropjanë. Këto gjuhë i flasin popujt që jetojnë në Evropë, ku bëjnë pjesë edhje shqiptarët, me përjash tim të turqve dhe hungarezëve.Nuk dihet për popujt Arianë, se kur kanë jetuar së bashku, por dihet se atdheu i tyre i përbashkët ka qenë në Azinë qendrore, aty nga veriu i Indisë dhe prej aty fillojnë të shpërn gulen drejt perëndimit. Sipas ksaj na del se nëna e të gjitha gjuhëve Indoevropiane është Japhetikja, pastaj Sanskritishtja, Greqishtja e vjetër, Latinishtja, Gjermanishtja, Anglishtja, Shqipja etj.*